Rys historyczny ziemi Działdowskiej
Działdowo leży na prastarej ziemi mazurskiej. Ziemię tę zamieszkiwała ludność staropruska, która dzieliła się na kilka plemion. Okolice Lubawy, Ostródy, Dąbrówna i Nidzicy zamieszkiwali Sasinowie. Od roku 1341 ziemie działdowskie podlegały komturowi ostródzkiemu. Wcześniej, bo już w roku 1306 Krzyżacy rozpoczęli budowę zamku. Wraz z rozpoczęciem budowy przy brodzie na rzece zaczęła powstawać osada. Prawdopodobnie była to osada rybacka. Zazwyczaj przy budowie zamków na ziemiach krzyżackich powstawały osady produkujące żywność na potrzeby załóg zamkowych.
Prawa miejskie nadał osadzie Wielki Mistrz Zakonu Rudolf Konig dokumentem lokacyjnym z dnia 14 sierpnia 1344 roku.
W roku 1375 na miasto najechał książę litewski Kiejstut wraz z księciem mazowieckim Ziemowitem. Wówczas to Działdowo zostało doszczętnie spalone. Po tym najeździe, na podstawie dokumentu wydanego 16 lutego 1391 roku, miasto zostało przeniesione w miejsce, na którym istnieje obecnie. Nie wiadomo, co było tego przyczyną, prawdopodobnie zajmowany dotychczas teren okazał się za mało obronny.
Wygląd Działdowa w pierwszym okresie jego istnienia nie jest znany, gdyż najstarszy zachowany plan miasta pochodzi z 1733 roku. Wiadomo jednak, że już w XVI wieku miasto posiadało wodociągi. Powstały one w 1564 roku. Wodę sprowadzano do miasta drewnianymi rurami ze źródeł znajdujących się w pobliżu dzisiejszej gazowni. Miasto posiadało także system obwarowań, których poważne ogniwo stanowił zamek.
Zamek działdowski, zbudowany z cegły na wzniesieniu, otoczony z trzech stron moczarami, był jedną z najważniejszych i najmocniejszych twierdz pogranicza krzyżacko – mazowieckiego. Do głównego, południowo – wschodniego skrzydła, które zachowało się do naszych czasów, przylegał pierwotnie czworobok murów. Wejście do zamku prowadziło przez most od północnego zachodu. Od strony podjazdu stanęły dwie wieże. Podzamcze oddzielone od leżącego niżej miasta, miało na celu zabezpieczenie dobytku oraz wstrzymanie impetu nieprzyjaciela. Dokładniejszy opis miasta pochodzi z 1693 roku. Posiadało ono wówczas cztery bramy, gdzie pobierano opłaty za prawo wjazdu do miasta. Zamykano je na noc. Szczątki Polskiej Bramy, która znajdowała się u podnóża zamku, zachowały się do dnia dzisiejszego. Mury miejskie, zniszczone w czasie wojen szwedzkich, zachowały się do dziś tylko w niektórych miejscach, na przykład obok kościoła. Schemat miasta Działdowa to tzw. schemat średniowieczny, a więc rynek otoczony z czterech stron rzędami kamieniczek, a w pobliżu rynku kościół.
W czasie wojen polsko – krzyżackich wójtostwo działdowskie było terenem walk lub przemarszu wojska (trzykrotnie przez te ziemie przechodziły wojska Władysława Jagiełły). W wyniku walk ziemie działdowskie przechodziły z rąk polskich w ręce krzyżackie. Wreszcie długotrwałą wojnę zakończył w 1466 roku pokój toruński, na mocy którego Działdowo zostało przyznane Prusom Krzyżackim. Po sekularyzacji Prus w roku 1525 Działdowo znalazło się we władaniu Albrechta Hohenzollera jako władcy Prus Książęcych. Działdowo przestało być wójtostwem, a stało się kapitanatem. Ziemia działdowska wielokrotnie wyludniana była przez epidemie i niszczona przez pożary. W 1549 roku wybuchła dżuma, która wyludniła miasto i okolice. Zaledwie wygasła, wybuchł w mieście pożar (1550). Kolejna klęska nawiedziła Działdowo w 1706 roku – spłonęła wtedy połowa miasta. Trzy lata później wybuchła w mieście i okolicznych wsiach zaraza. Cała wieś Bałuty, gdzie choroba wzięła początek, wymarła. Epidemia objęła Prusy i szalała do 1711 roku. Dwa olbrzymie pożary wybuchły w Działdowie kolejno w 1733 oraz w 1794 roku, trawiąc niemal całe miasto.
Na początku XVII wieku Działdowo znowu znalazło się w strefie działań wojennych. W pierwszym okresie wojen szwedzkich i moskiewskich na ziemi działdowskiej nie były prowadzone działania wojenne, ale mieszkańcy byli nękani rekwizycjami na rzecz wojsk szwedzkich. Działdowo zniszczone zostało w czasie potopu szwedzkiego. W roku 1656 na zamku działdowskim przebywał przez kilka miesięcy król szwedzki Karol Gustaw X, który przyjmował tu poselstwa: rosyjskie, angielskie, siedmiogrodzkie i tureckie. W 1657 roku, w pogoni za uciekającymi z Polski Szwedami, wkroczyły do Działdowa oddziały Tatarów, które spaliły i splądrowały miasto. Po zawarciu pokoju w 1660 roku, w mieście zapanował spokój na prawie sto lat.
Początek XVIII wieku to rozkwit miasta, odbudowuje się ono po wojnach polsko – szwedzkich, przeżywa czterdziestoletni okres rozkwitu i pokoju.
Na początku XIX wieku przez Działdowszczyznę dwukrotnie przeszły wojska Napoleona - krocząc w stronę Moskwy oraz po klęsce podczas odwrotu.
Wiek XIX to nasilenie germanizacji na ziemi działdowskiej, która po rozbiorach znalazła się w zaborze pruskim. W 1873 roku władze pruskie ostatecznie wyrugowały język polski ze szkół, językiem wykładowym stał się język niemiecki. Od połowy XIX wieku do akcji germanizacyjnej włączył się także kościół ewangelicki, przekształcony w 1817 roku w pruski kościół krajowy, którego głową był król pruski. Począwszy od 1912 roku pod naciskiem władz w sprawozdaniach kościelnych zamiast “Polak” i “język polski” wprowadzono terminy “Mazur” i “język mazurski”. Reakcją ludności mazurskiej na postępującą germanizację było utworzenie ruchu gromadkarskiego – ludzie zbierali się w gromadki w domach, gdzie dyskutując, czytając polskie książki, Pismo Święte podtrzymywali kulturę polską.
Ziemia działdowska była terenem ciężkich walk w czasie I wojny światowej. Już w pierwszych dniach wojny oddziały rosyjskie przejściowo opanowały wsie na południe od Działdowa. Wkrótce rozpoczęła się ofensywa na Prusy Wschodnie. Wojska niemieckie przeszły do kontrataku. Najkrwawszą bitwę stoczono o Uzdowo. Rosjanie ponieśli klęskę. Chociaż próbowali zająć Działdowo jeszcze dwa razy, miasta nie opanowali, ale wsie Białuty, Brodowo, Dźwierznia, Iłowo, Napierki,, Narzym, Rywociny i Zakrzewo przeszły w ich ręce.
W czasie działań wojennych najbardziej ucierpiały: Działdowo, Iłowo, Narzym, Kisiny, Płośnica, Sarnowo, Skurpie i Zakrzewo.
W dwudziestoleciu międzywojennym Działdowszczyznę zamieszkiwali Polacy, Mazurzy i Żydzi. Źródłem utrzymania mieszkańców były rzemiosło i handel, nie powstawały większe zakłady przemysłowe. Niefortunna polityka prowadzona przez ówczesne władze polskie w stosunku do rodzimej ludności mazurskiej sprawiła, że poważna jej część opuściła Działdowszczyznę i osiedliła się w Prusach Wschodnich.
Wojska niemieckie wkroczyły do Działdowa 2 września 1939 roku. Od początku okupacji miasto przeszło do dziejów martyrologii. Już w pierwszych dniach września utworzono gestapo, które mordowało i prześladowało mieszkańców miasta i okolic. W dawnych polskich koszarach przy ul.Grunwaldzkiej utworzono obóz działdowski. Od grudnia 1939 do maja 1940 roku był to obóz dla internowanych osób cywilnych, a następnie przejściowy. Zginęli tu niemal wszyscy księża z diecezji płockiej, m. in. arcybiskup Antoni Julian Nowowiejski i biskup płocki Leon Wetmański. Masowe egzekucje odbywały się w okolicach wsi Komorniki, w lasku Żwirskim, na terenie nadleśnictwa Dwukoły oraz w lasach białuckich.
W nocy z 17 na 18 stycznia 1945 roku Działdowo zostało wyzwolone. Po II wojnie światowej Działdowo, jako siedziba powiatu, należało do województwa warszawskiego. Od 6 lipca 1950 roku zostało włączone do województwa olsztyńskiego, a od 1 czerwca 1975 roku do województwa ciechanowskiego. Natomiast od 1 stycznia 1999 roku miasto należy do nowopowstałego województwa warmińsko- mazurskiego